Łukaszczyk Franciszek (1897–1956), lekarz, twórca onkologii klinicznej w Polsce, organizator i dyrektor Instytutu Radowego w Warszawie. Ur. 21 II w miejscowości Zubsuche w pow. nowotarskim w rodzinie chłopskiej, był synem Franciszka i Wiktorii z Galiców. Do szkół uczęszczał w Nowym Targu i w Zakopanem, gdzie w r. 1915 zdał maturę. W l. 1919–20 służył jako ochotnik w Wojsku Polskim. Studia lekarskie odbył na UJ. Dyplom doktora wszech nauk lekarskich uzyskał 5 IV 1924. Pracował jako starszy asystent w Klinice Chorób Wewnętrznych (1924–8) W. Orłowskiego, później T. Tempki. W tym czasie sam przez rok prowadził Klinikę. Badał biochemię krwi, przemianę materii u cukrzyków i działanie leków na ustrój. Dzięki poparciu W. Orłowskiego i B. Dłuskiej wybrany na kierownika mającego powstać Instytutu Radowego, uzyskał stypendium Min. Zdrowia i Opieki Społecznej i wyjechał za granicę kształcić się w radioterapii i onkologii. W l. 1928–30 był w Paryżu w Instytucie Radowym, kształcił się pod kierunkiem M. Skłodowskiej-Curie, C. Régauda, H. Coutarda i A. Lacassagne. W r. 1931 był w Berlinie w Institut für Krebsforschung u F. Blumenthala, w Hamburgu w Sankt Georg Krankenhaus Strahlenabteilung u H. Holthusena, w Sztokholmie w Radiumhemmet u E. Bervena i G. Fórsella.
W styczniu 1932 objął Ł. w Warszawie pracę w Instytucie Radowym, jako dyrektor, lekarz oddziałowy i kierownik przychodni (jedynym lekarzem poza Ł-iem był J. Laskowski). Ł. tworzył i rozwijał onkologię kliniczną, której był jedynym w kraju przedstawicielem. Dążył do wyodrębnienia onkologii jako odrębnej dyscypliny klinicznej cechującej się zespołowym charakterem prac histopatologów, radiologów, chirurgów i biologów. Planował utworzyć nowoczesny zakład onkologiczny o charakterze klinicznym i naukowo-badawczym, wypracować różne metody postępowania przy leczeniu nowotworów, zorganizować sieć placówek onkologicznych dla celów profilaktycznych. Plany swoje stopniowo realizował, przełamując początkową nieufność i rezerwę społeczeństwa. Podczas okupacji hitlerowskiej chronił Instytut i jego majątek. Rad ukrył przed hitlerowcami, podstawiwszy na jego miejsce falsyfikaty. Wielokrotnie był wzywany do gestapo w sprawie radu. Podczas powstania warszawskiego pod pretekstem zabrania swoich rzeczy z mieszkania skorzystał z pomocy niemieckiego lekarza i w niemieckim czołgu pod eskortą żołnierzy pojechał wraz z żoną do Instytutu, skąd udało mu się zabrać rad.
Po wyzwoleniu Ł. pracował w Krakowie w Szpitalu Ubezpieczalni Społecznej im. G. Narutowicza jako kierownik zorganizowanego oddziału radioterapii (kwiecień 1945 – listopad 1946) i jednocześnie dojeżdżał do Warszawy, pilnując prac przy odbudowie Instytutu. Do Instytutu powrócił 1 XII 1946 na stanowisko dyrektora, w lutym 1947 ponownie uruchomił Instytut, organizując kolejno poszczególne działy pracy. W r. 1951 założył w Krakowie filię Instytutu. W t. r. uzyskał dekret nadający Instytutowi rangę zakładu naukowo-badawczego. Organizował sieć placówek onkologicznych opartych na modelu Instytutu Radowego w postaci ośrodków w miastach wojewódzkich oraz pracujących na odpowiednim poziomie Poradni Onkologicznych. Zabiegał o utworzenie Polskiego Komitetu Przeciwnowotworowego. Jako lekarz onkolog uzyskiwał duże sukcesy w leczeniu nowotworów dotychczas uważanych za nieuleczalne. Udoskonalił radioterapię, wprowadził odpowiednio rozłożone w czasie napromieniania jednookresowe i leczenie radem w miejscach trudno dostępnych do aplikacji, np. przy raku odbytnicy, i opracował naukowe kryteria doboru leczonych przypadków. Promieniolecznictwo oparł na radiobiologii i histopatologii. Wybór postępowania leczniczego opierał na kryteriach biologicznych, wprowadzając pojęcie dynamiki procesu nowotworowego i operacyjności biologicznej. Wykazał, że w pewnych przypadkach zabieg chirurgiczny nie tylko nie pomaga, ale szkodzi, np. w zaawansowanym raku sutka. Opracował wskazówki różnych metod leczenia raka i zasady rozwijania techniki leczenia na podstawie starannie kontrolowanych wyników.
Ł. ogłosił 38 prac, głównie z zakresu radioterapii nowotworów sutka, szyjki macicy, odbytnicy, skóry, krtani, szczęki, nosogardzieli, zasad radioterapii, społecznej organizacji walki z rakiem. Niektóre z nich były pionierskimi osiągnięciami i o wiele lat poprzedziły podobne opracowania obce, które zdobyły sławę światową. Do ważniejszych należą: Zachowanie się naczyń włosowatych skóry pod wpływem promieni Roentgena i promieni radu („Pol. Arch. Med. Wewn.” 1932), Biologiczne podstawy radioterapii nowotworów złośliwych („Pamiętnik III Zjazdu Przeciwrakowego”, „Nowotwory” 1932), Podstawy organizacji walki z rakiem („Lekarz Pol.” 1934), Promienie radu i Roentgena w lecznictwie („Lekarz Wojsk.” 1935), Rak sutka – wnioski co do postępowania leczniczego… („Medycyna” 1937), Leczenie raka odbytnicy radem („Pol. Tyg. Lek.” 1949), rozdziały w podręczniku zbiorowym „Zarys onkologii” (W. 1955): Zasady leczenia nowotworów, Nowotwory nosogardzieli, Nowotwory krtani. Stworzył własną szkołę onkologii w Polsce. Z jego Instytutu wyszło wiele cennych prac.
Dn. 2 IX 1953 został Ł. mianowany profesorem nadzwycz. W l. 1949–54 był inicjatorem i organizatorem 4 zjazdów przeciwrakowych. Wyjeżdżał do Niemiec w r. 1947 i do Francji w r. 1949. Reprezentował Polskę jako członek Międzynarodowej Komisji do Badań nad Rakiem i członek Międzynarodowej Unii Przeciwrakowej; był członkiem założycielem Polskiego Tow. Przeciwrakowego, jego skarbnikiem (1938–9), wiceprezesem (1947–51), przewodniczącym Polskiego Tow. Onkologicznego (1951–6), specjalistą krajowym w zakresie onkologii, członkiem korespondentem PAU, członkiem Rady Naukowej przy ministrze zdrowia od r. 1954, członkiem Komitetu Nauk Medycznych PAN, członkiem ścisłego Komitetu Programowego V Kongresu Przeciwrakowego w Paryżu w r. 1950, redaktorem „Nowotworów” (1949–56). Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi w l. 1938 i 1952, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski w r. 1949, Państwową Nagrodą Naukową II stopnia w r. 1953. Skromny, pracowity, obowiązkowy, małomówny, był wymagający w stosunku do swych współpracowników. Od ok. r. 1950 obserwował u siebie początki choroby, nie przerywał jednak pracy. Wyraźne objawy choroby wystąpiły w r. 1954. Zmarł 19 V 1956 na ciężkie popromienne uszkodzenie krwi, pochowany w Poroninie 22 V. Pozostawił żonę Marię z domu Koenigsberger i synów bliźniaków Macieja i Jacka (ur. 11 III 1934), artystów pianistów.
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1936, 1938, 1948; – „Medycyna i Przyroda” R. 1: 1937 nr 2 s. 25–7; „Nowotwory” T. 6: 1956 nr 3 s. 135–8 (fot.), T. 7: 1957 nr 1/2 s. 1–5 (spis prac, fot.), s. 9–12, 14–6, T. 16: 1966 nr 3 s. 201–3 (fot.); „Pol. Tyg. Lek.” R. 11: 1956 nr 41 s. 1767–9 (spis prac, fot.); „Problemy” R. 12: 1956 nr 8 s. 574–5 (fot.); „Rejsy” 1950 nr 15; „Służba Zdrowia” R. 5: 1953 nr 51 s. 5 (fot.), R. 8: 1956 nr 24 s. 2; „Trybuna Ludu” 1956 nr 140; „Wiad. Lek.” R. 9: 1956 nr 11 s. 528; „Zdrowie Stolicy” R. 1: 1956 nr 11 s. 2; – Arch. Gł. B. Lek.: Akta Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej; Inst. Inkologii: Akta personalne; – Koszarowski T., Wspomnienie o prof. dr. med. F. Ł-u w 10-lecie śmierci, (mszp.); – Informacje Marii Łukaszczykowej, doc. Anny Madejczyk i Ireny Nowożyńskiej.
Teresa Ostrowska